Theo Đông y, hoa thiên lý có vị ngọt, tính bình, giải nhiệt, chống rôm sảy, là một vị thuốc an thần, làm ngủ ngon giấc, tư bổ tâm…
HOA THIÊN LÝ
1. Tên gọi khác: Dạ lý hương, Dạ lài hương. 2. Tên tiếng Anh: Tonkin jasmine, pakalana vine, Tonkinese creeper, Chinese violet. 3. Tên khoa học: Telosma cordata (Burm.f.) Merr. -Tên đồng nghĩa: Asclepias cordata N. L. Burman; Cynanchum odoratissimum Loureiro; Oxystelma ovatum P. T. Li & S. Z. Huang; Pergularia minor Andrews; P. odoratissima (Loureiro) Smith; Telosma minor (Andrews) Craib; T. odoratissima(Loureiro) Coville. Phân loại khoa học Lớp Thực vật hai lá mầm (Eudicots) Ngành Asterids Bộ (ordo): Long đởm (Gentianales) Họ (familia): La bố ma (Apocynaceae) Phân họ (subfamilia): Bông tai (Asclepiadoideae) Tông (tribus): Hàm liên (Marsdenieae) Chi (genus): Thiên lý (Telosma) Loài (species): Telosma cordata 4. Phân bố Thiên lý (Telosma cordata) là một loài thực vật dạng dây leo. Trong thiên nhiên, thiên lý mọc ở các cánh rừng thưa, nhiều cây bụi. Tuy nhiên, nó được gieo trồng ở nhiều nơi như Trung Quốc (Quảng Đông, Quảng Tây), Ấn Độ (Kashmir), Myanma, Pakistan, Việt Nam; Châu Âu, Bắc và Nam Mỹ. Trên đảo Hawaii thiên lý có tên là "pakalana" được người dân chuộng vì có hương thơm kết dùng thành tràng hoa đeo cổ, thổ ngữ gọi là "lei". Tại Việt Nam cây hoa thiên lý được trồng trong vườn để leo thành giàn tạo bóng mát, hưởng hương thơm và nhất là để lấy hoa lẫn lá non nấu ăn. Phổ thông nhất là nấu canh. Ở Miền nam, thiên lý được trồng ở nhiều tỉnh như Cần Thơ, Cà Mau, Sóc Trăng... 5. Mô tả + Thân: Thân dài 1–10 m, màu lục ánh vàng, khi non có lông tơ, những đoạn thân của năm trước màu xám nhạt, không lông, thông thường có các mấu xốp nhỏ thưa thớt. + Rể: Rể chùm, mọc sâu trong đất xốp. Cây già có cuốn rể to, hóa gổ. + Lá: Cuống lá 1,5–5 cm; phiến lá hình trứng, 4-12 x 3–10 cm, phần gốc lá hình tim với các lõm gian thùy hẹp, nhọn mũi; các gân lá chính 3, gân phụ tới 6 cặp. + Hoa: Xim hoa kiểu tán (mọc thành chùm), chứa 15-30 hoa; cuống hoa 0,5-1,5 cm, có lông măng. Các lá đài hình mũi mác thuôn dài, có lông măng. Tràng hoa màu xanh lục ánh vàng; ống tràng 6-10 x 4–6 mm, có lông măng bên ngoài, nhiều lông hoặc nhẵn nhụi với phần họng nhiều lông mé trong; các thùy thuôn dài, 6-12 x 3–6 mm, có lông rung. Các thùy của tràng hoa hơi dày, phần gốc hình trứng, nhọn đỉnh, thông thường có khía hay xẻ thùy sâu. Các khối phấn thuôn dài hay dạng thận. Núm nhụy hình đầu. + Quả: Các quả đại hình mũi mác, 7-13 x 2-3,5 cm, nhẵn nhụi, hơi tù 4 góc. + Hạt: Các hạt hình trứng rộng bản, khoảng 1 x 1 cm, phẳng, cụt đỉnh, mép có màng; mào lông 3–4 cm. Ra hoa trong khoảng từ tháng 5 tới tháng 10, kết quả trong khoảng tháng 10-12. 6. Thành phần dinh dưỡng Hoa thiên lý rất thơm, chứa tinh dầu. Chúng được sử dụng để nấu ăn và trong y học để điều trị viêm màng kết. Thành phần dinh dưỡng có trong hoa thiên lý như chất xơ là 3%, chất đạm 2,8%, chất bột đường, các vitamin như C, B1, B2, PP, tiền vitamin A (caroten), cùng các khoáng chất cần cho cơ thể như calcium, phospho, sắt, đặc biệt là kẽm (Zn) có hàm lượng khá cao, vì vậy cây thiên lý cả lá non, ngọn và hoa đều có thể sử dụng làm thực phẩm. Hoa thiên lý giàu chất kẽm, rất tốt cho trẻ em đang lớn, không chỉ giúp tăng cường sức đề kháng cửa cơ thể mà còn giúp người già giảm được chứng phì đại tuyến tiền liệt. 7. Công dụng Hoa thiên lý không chỉ là một món ăn mát, bổ mà còn được sử dụng như một vị thuốc chữa bệnh. Theo Đông y, hoa thiên lý có vị ngọt, tính bình, giải nhiệt, chống rôm sảy, là một vị thuốc an thần, làm ngủ ngon giấc, tư bổ tâm… Ngoài ra hoa thiên lý còn có tác dụng giải nhiệt và trừ giun kim. Nếu không sẵn giò sống và cua, chúng ta có thể nấu canh hoa lý với thịt nạc, tôm cũng giống các loại canh tôm, canh thịt khác. Ngoài giá trị làm thức ăn và làm thuốc nói trên, gần đây người ta còn nghiên cứu dùng lá thiên lý chữa trĩ (lòi dom) có kết quả tốt. Hoa thiên lý còn tác dụng trợ dương cho nam giới. Sự có mặt của chất kẽm còn có thể đẩy chì ra khỏi tinh dịch, chữa chứng vô sinh ở nam giới do nhiễm chì… Chất kẽm trong hoa thiên lý còn có tác dụng đẩy chì ra khỏi tinh dịch, chữa chứng vô sinh ở nam do thường xuyên tiếp xúc với chì hoặc các chất có chì (động cơ chạy xăng pha chì, acca chì…). Tuy nghiên khi sử dụng hoa thiên lý làm thức ăn, bạn nên chú ý tránh xào nấu chung (hoặc ăn cùng bữa) với các chất giàu sắt như tiết, gan, thịt nạc bò, lợn, rau muống… vì chất sắt sẽ đẩy chất kẽm ra khỏi cơ thể. Ngoài ra, hoa thiên lý còn tác dụng trợ dương cho nam giới. Sau đây xin giới thiệu cụ thể các phương thuốc từ cây hoa lý để chọn lựa sử dụng sao cho phù hợp và hiệu quả. Cây thiên lý cả lá non, ngọn và hoa đều là thực phẩm quý có tác dụng bổ dưỡng giúp trẻ chóng lớn, lại giúp người già giảm được chứng phì tuyến tiền liệt, làm tăng cường sức đề kháng. (theo BS. Hương Liên). Các bài thuốc từ dây thiên lý 1- Chữa trĩ (lòi dom), sa dạ con:Lấy 100g lá thiên lí non và bánh tẻ, rửa sạch, giã nhỏ với 5g muối ăn, thêm 30ml nước cất, lọc qua gạc sạch. Rửa sạch chỗ lòi dom bằng nước pha thuốc tím, lấy bông tẩm nước thiên lí đắp lên. Băng như đóng khố. Ngày làm 1-2 lần. Thường chỉ chữa 4-5 ngày như trên đã thấy có kết quả tốt. Tác dụng co dần phần dom hay dạ con bị lòi ra. (theo BS. Hương Liên). 2- Phòng rôm sảy ngày hè: Hằng ngày nấu canh hoa thiên lý ăn. Với trẻ có thể nghiền lá và hoa thiên lý ra nấu lẫn với bột khi cho trẻ ăn dặm. (theo kinh nghiệm dân gian). 3- Trị giun kim: Theo kinh nghiệm dân gian, lá thiên lý để trị giun kim rất hiệu quả bằng cách dùng 40g lá hoặc hoa nấu canh ăn hàng ngày (dùng 7 ngày trở lên là khỏi). Hoặc có thể dùng bài thuốc sau: - Hoa thiên lý : 30 gam. - Rau sam: 20 gam. - Lá đinh lăng: 25 gam. Ba thứ này sắc lấy nước trong ngày, mỗi ngày chia làm 3 lần, uống liên tiếp trong 3 ngày. (Theo Y học cổ truyền Việt nam). 4- Làm giảm đau mình mẩy, nhức xương cốt: Hàng ngày lấy hoa thiên lý xào với thịt bò hoặc chấm với muối vừng ăn sẽ có tác dụng. (theo kinh nghiệm dân gian). 5- Chữa mất ngủ:Hoa thiên lý 30 gam. Hoa nhài 10 gam. Tâm sen 15 gam. Ba thứ sắc chung lấy nước uống trong ngày (dùng từ 3- 5 ngày). Ngoài ra, canh hoa thiên lý còn có tác dụng mát, bổ và an thần, giúp dễ ngủ, ngủ ngon, bớt mệt mỏi, chữa sốt nhẹ, lao lực. (Theo Y học cổ truyền Việt nam). 6- Chữa đinh nhọt: Lấy lá cây thiên lý 30-50kg giã nhỏ đắp vào chỗ mụn nhọt, ngày thay 1 lần, vài ba ngày sẽ khỏi. (Theo Y học cổ truyền Việt nam). 7- Chữa đái buốt, đái ra máu, đái dắt, cặn trắng: Lấy rễ cây thiên lý từ 10 – 20g, sắc lấy nước uống 2 – 3 lần trong ngày, uống từ 5- 7 ngày, sẽ thấy đỡ hẳn. (Theo Y học cổ truyền Việt nam).
1. Tên gọi khác: Dạ lý hương, Dạ lài hương.
2. Tên tiếng Anh: Tonkin jasmine, pakalana vine, Tonkinese creeper, Chinese violet.
3. Tên khoa học: Telosma cordata (Burm.f.) Merr.
-Tên đồng nghĩa:
Asclepias cordata N. L. Burman;
Cynanchum odoratissimum Loureiro;
Oxystelma ovatum P. T. Li & S. Z. Huang;
Pergularia minor Andrews; P. odoratissima (Loureiro) Smith;
Telosma minor (Andrews) Craib;
T. odoratissima(Loureiro) Coville.
Phân loại khoa học
Lớp
Thực vật hai lá mầm (Eudicots)
Ngành
Asterids
Bộ (ordo):
Long đởm (Gentianales)
Họ (familia):
La bố ma (Apocynaceae)
Phân họ (subfamilia):
Bông tai (Asclepiadoideae)
Tông (tribus):
Hàm liên (Marsdenieae)
Chi (genus):
Thiên lý (Telosma)
Loài (species):
Telosma cordata
4. Phân bố
Thiên lý (Telosma cordata) là một loài thực vật dạng dây leo. Trong thiên nhiên, thiên lý mọc ở các cánh rừng thưa, nhiều cây bụi. Tuy nhiên, nó được gieo trồng ở nhiều nơi như Trung Quốc (Quảng Đông, Quảng Tây), Ấn Độ (Kashmir), Myanma, Pakistan, Việt Nam; Châu Âu, Bắc và Nam Mỹ.
Trên đảo Hawaii thiên lý có tên là "pakalana" được người dân chuộng vì có hương thơm kết dùng thành tràng hoa đeo cổ, thổ ngữ gọi là "lei".
Tại Việt Nam cây hoa thiên lý được trồng trong vườn để leo thành giàn tạo bóng mát, hưởng hương thơm và nhất là để lấy hoa lẫn lá non nấu ăn. Phổ thông nhất là nấu canh. Ở Miền nam, thiên lý được trồng ở nhiều tỉnh như Cần Thơ, Cà Mau, Sóc Trăng...
5. Mô tả
+ Thân: Thân dài 1–10 m, màu lục ánh vàng, khi non có lông tơ, những đoạn thân của năm trước màu xám nhạt, không lông, thông thường có các mấu xốp nhỏ thưa thớt.
+ Rể: Rể chùm, mọc sâu trong đất xốp. Cây già có cuốn rể to, hóa gổ.
+ Lá: Cuống lá 1,5–5 cm; phiến lá hình trứng, 4-12 x 3–10 cm, phần gốc lá hình tim với các lõm gian thùy hẹp, nhọn mũi; các gân lá chính 3, gân phụ tới 6 cặp.
+ Hoa: Xim hoa kiểu tán (mọc thành chùm), chứa 15-30 hoa; cuống hoa 0,5-1,5 cm, có lông măng. Các lá đài hình mũi mác thuôn dài, có lông măng. Tràng hoa màu xanh lục ánh vàng; ống tràng 6-10 x 4–6 mm, có lông măng bên ngoài, nhiều lông hoặc nhẵn nhụi với phần họng nhiều lông mé trong; các thùy thuôn dài, 6-12 x 3–6 mm, có lông rung. Các thùy của tràng hoa hơi dày, phần gốc hình trứng, nhọn đỉnh, thông thường có khía hay xẻ thùy sâu. Các khối phấn thuôn dài hay dạng thận. Núm nhụy hình đầu.
+ Quả: Các quả đại hình mũi mác, 7-13 x 2-3,5 cm, nhẵn nhụi, hơi tù 4 góc.
+ Hạt: Các hạt hình trứng rộng bản, khoảng 1 x 1 cm, phẳng, cụt đỉnh, mép có màng; mào lông 3–4 cm. Ra hoa trong khoảng từ tháng 5 tới tháng 10, kết quả trong khoảng tháng 10-12.
6. Thành phần dinh dưỡng
Hoa thiên lý rất thơm, chứa tinh dầu. Chúng được sử dụng để nấu ăn và trong y học để điều trị viêm màng kết.
Thành phần dinh dưỡng có trong hoa thiên lý như chất xơ là 3%, chất đạm 2,8%, chất bột đường, các vitamin như C, B1, B2, PP, tiền vitamin A (caroten), cùng các khoáng chất cần cho cơ thể như calcium, phospho, sắt, đặc biệt là kẽm (Zn) có hàm lượng khá cao, vì vậy cây thiên lý cả lá non, ngọn và hoa đều có thể sử dụng làm thực phẩm. Hoa thiên lý giàu chất kẽm, rất tốt cho trẻ em đang lớn, không chỉ giúp tăng cường sức đề kháng cửa cơ thể mà còn giúp người già giảm được chứng phì đại tuyến tiền liệt.
7. Công dụng
Hoa thiên lý không chỉ là một món ăn mát, bổ mà còn được sử dụng như một vị thuốc chữa bệnh.
Ngoài ra hoa thiên lý còn có tác dụng giải nhiệt và trừ giun kim. Nếu không sẵn giò sống và cua, chúng ta có thể nấu canh hoa lý với thịt nạc, tôm cũng giống các loại canh tôm, canh thịt khác.
Ngoài giá trị làm thức ăn và làm thuốc nói trên, gần đây người ta còn nghiên cứu dùng lá thiên lý chữa trĩ (lòi dom) có kết quả tốt.
Hoa thiên lý còn tác dụng trợ dương cho nam giới.
Sự có mặt của chất kẽm còn có thể đẩy chì ra khỏi tinh dịch, chữa chứng vô sinh ở nam giới do nhiễm chì…
Chất kẽm trong hoa thiên lý còn có tác dụng đẩy chì ra khỏi tinh dịch, chữa chứng vô sinh ở nam do thường xuyên tiếp xúc với chì hoặc các chất có chì (động cơ chạy xăng pha chì, acca chì…).
Tuy nghiên khi sử dụng hoa thiên lý làm thức ăn, bạn nên chú ý tránh xào nấu chung (hoặc ăn cùng bữa) với các chất giàu sắt như tiết, gan, thịt nạc bò, lợn, rau muống… vì chất sắt sẽ đẩy chất kẽm ra khỏi cơ thể.
Ngoài ra, hoa thiên lý còn tác dụng trợ dương cho nam giới. Sau đây xin giới thiệu cụ thể các phương thuốc từ cây hoa lý để chọn lựa sử dụng sao cho phù hợp và hiệu quả.
Cây thiên lý cả lá non, ngọn và hoa đều là thực phẩm quý có tác dụng bổ dưỡng giúp trẻ chóng lớn, lại giúp người già giảm được chứng phì tuyến tiền liệt, làm tăng cường sức đề kháng. (theo BS. Hương Liên).
Các bài thuốc từ dây thiên lý
1- Chữa trĩ (lòi dom), sa dạ con:Lấy 100g lá thiên lí non và bánh tẻ, rửa sạch, giã nhỏ với 5g muối ăn, thêm 30ml nước cất, lọc qua gạc sạch. Rửa sạch chỗ lòi dom bằng nước pha thuốc tím, lấy bông tẩm nước thiên lí đắp lên. Băng như đóng khố. Ngày làm 1-2 lần. Thường chỉ chữa 4-5 ngày như trên đã thấy có kết quả tốt. Tác dụng co dần phần dom hay dạ con bị lòi ra. (theo BS. Hương Liên).
2- Phòng rôm sảy ngày hè: Hằng ngày nấu canh hoa thiên lý ăn. Với trẻ có thể nghiền lá và hoa thiên lý ra nấu lẫn với bột khi cho trẻ ăn dặm. (theo kinh nghiệm dân gian).
3- Trị giun kim: Theo kinh nghiệm dân gian, lá thiên lý để trị giun kim rất hiệu quả bằng cách dùng 40g lá hoặc hoa nấu canh ăn hàng ngày (dùng 7 ngày trở lên là khỏi).
Hoặc có thể dùng bài thuốc sau:
- Hoa thiên lý : 30 gam.
- Rau sam: 20 gam.
- Lá đinh lăng: 25 gam.
Ba thứ này sắc lấy nước trong ngày, mỗi ngày chia làm 3 lần, uống liên tiếp trong 3 ngày. (Theo Y học cổ truyền Việt nam).
4- Làm giảm đau mình mẩy, nhức xương cốt: Hàng ngày lấy hoa thiên lý xào với thịt bò hoặc chấm với muối vừng ăn sẽ có tác dụng. (theo kinh nghiệm dân gian).
5- Chữa mất ngủ:Hoa thiên lý 30 gam. Hoa nhài 10 gam. Tâm sen 15 gam. Ba thứ sắc chung lấy nước uống trong ngày (dùng từ 3- 5 ngày).
Ngoài ra, canh hoa thiên lý còn có tác dụng mát, bổ và an thần, giúp dễ ngủ, ngủ ngon, bớt mệt mỏi, chữa sốt nhẹ, lao lực. (Theo Y học cổ truyền Việt nam).
6- Chữa đinh nhọt: Lấy lá cây thiên lý 30-50kg giã nhỏ đắp vào chỗ mụn nhọt, ngày thay 1 lần, vài ba ngày sẽ khỏi. (Theo Y học cổ truyền Việt nam).
7- Chữa đái buốt, đái ra máu, đái dắt, cặn trắng: Lấy rễ cây thiên lý từ 10 – 20g, sắc lấy nước uống 2 – 3 lần trong ngày, uống từ 5- 7 ngày, sẽ thấy đỡ hẳn. (Theo Y học cổ truyền Việt nam).